دانش آموخته دانشگاه پاریس در رشته حقوق است و بعد از گرایش به مکتب اهل بیت(ع)، دروس حوزوی را تا خارج فقه و اصول در سوریه دنبال کرده و مدیر دارالنشر الزهراء در تونس است، اما بسیار متواضع تر از آن است که فکرش را می‌کنی؛ عبدالحفیظ البنّانی که روزی سر در کتاب های بخاری و مسلم داشته، امروز به یک ناشر آثار مکتب اهل بیت(ع) در تونس تبدیل شده است. او در گفت‌وگوی اختصاصی با خبرگزاری حوزه از گرایش خودش به این مکتب نورانی، واکنش خانواده و اطرافیان و شرایط جدید شیعیان در تونس پرداخت. کتاب وی درباره تاریخچه شیعه در تونس، بهانه ای شد تا به این موضوع نیز نگاهی بیندازیم.

* شما متولد کدام شهر تونس هستید و مذهب شما در آغاز چه بود؟

من متولد شهر "مرسة" از مناطق اطراف پایتخت هستم و قبلا مانند باقی اهل تونس، مالکی بودم.

* یعنی اکثریت مردم تونس مالکی هستند؟

بله

* شما چه زمانی با مکتب اهل بیت آشنا شدید؟

اولین تکان های معرفت اهل بیت علیهم السلام برای من در تونس آغاز شد، تقریبا در نیمه دهه هشتاد که حدود بیست سال داشتم و من در آن زمان بسیار کتاب می­خواندم، کتاب های شهید صدر و امام خمینی و شهید بهشتی و آیت الله مطهری را می خواندم و در همان زمان، سؤال های زیادی برایم پیش می آمد و تصمیم گرفتم در منظومه سنتی فقه مالکی و عقاید اشعری به دنبال این پاسخ ها بگردم، ولی پاسخی نیافتم تا اینکه در سال 1985 به سوریه و دمشق سفر کردم. در دمشق در یکی از مدارس با یکی از شیوخ لبنانی به نام شیخ جعفر العاصی که از جنوب لبنان بود آشنا شدم، او در حوزه امام خمینی تحصیل می­کرد. کتاب المراجعات مرحوم شرف الدین را به من امانت داد. وقتی کتاب را مطالعه کردم با نکات جدید زیادی برخورد کردم که باب بحث و تحقیق را به روی من باز کرد. و حدود یک سال و نیم مشغول تحقیق بودم و در مکانی نزدیک به کتابخانه بزرگی زندگی می­کردم که متعلق به یکی از حسینیه ها بود و الحمدلله پس از گذشت زمانی تحقیق و جستجو و کنکاش، با مکتب اهل بیت آشنا شدم و دریافتم که چگونه بخش زیادی از عمر خود را در تونس به دور از این حقایق سپری کرده ام. خودم را سرزنش کردم و تصمیم گرفتم این کتب و منابع را در تونس فراهم کنم، زیرا این حق مردم است که نسبت به اهل بیت(ع)، معرفت و شناخت داشته باشند. ما نمی­خواهیم مردم را جذب کنیم و از مذهب خود به مذهب دیگری هدایت کنیم و هدف ما فقط معرفی است و هرکسی پس از شناخت و رویارویی با حجت و دلیل، آنچه را که می خواهد انتخاب خواهد کرد.

* اشاره به پرسش هایی کردید که پاسخش را در فقه مالکی و کلام اشعری نیافتید، آن سوال ها چه بود؟

سؤال های مختلفی در مورد عقائد و فقه و احادیث موجود نبوی(ص) که همانند تصویری لرزان و مضطرب بود و اینها احادیثی بود که ما در کتاب های اهل سنت مانند بخاری و مسلم می­خواندیم و به عنوان مثال می­خواندیم که پیامبر(ص) همراه عایشه به موسیقی گوش می­داده و من از خودم می­پرسیدم پدرم که یک انسان عادی است، چنین کاری را انجام نمی­دهد چگونه ممکن است بشری که بزرگترین مخلوق خدای سبحان است چنین کاری انجام دهد؟ ما اهل جنوب هستیم و می­دانیم که امکان ندارد یک شیخ قبیله همراه خانواده خود به این موسیقی ها گوش دهد چه رسد به پیامبر؟ و پس از آن بود که این روایات نزد من مورد تردید واقع شد و بعدها دریافتم که بیشتر آنها جعلی است.

* اگر بخواهید تنها یک کتاب را علت اصلی برای گرایش خود به مکتب اهل بیت عنوان کنید، آن کتاب کدام است؟

کتاب المراجعات، درها را به روی من گشود. البته ذکر این نکته هم خالی از لطف نیست که کتاب های مخالفین مانند "الصواعق المحرقة" که بسیاری از مطالب جعلی را مطرح می کردند، در تقویت روحیه پرسشگری و تحقیق و یافتن حقیقت موثر بودند.

* هنگامی که تشرف به تشیع را اعلام کردید واکنش دیگران و خانواده شما چه بود؟

در سال 1987 دو ماه قبل از کودتای بن علی به تونس برگشتم و این فکر جدید را به آنها منتقل کردم و الحمدلله همه آنها شیعه شدند.

* همه شان؟

بله، تمام خانواده یعنی پنج برادر و فرزندان آنها و تمام خانواده و حتی منطقه ما به فضل الهی شیعه شدند و حتی دوستان آنها نیز شیعه شدند.

* شما پیش از این طی یادداشتی به نقش انقلاب اسلامی ایران در احیای هویت شیعی در جهان اشاره کرده اید. آیا با پیروزی انقلاب ایران، تغییری در شرایط شیعیان تونس ایجاد شد؟

قبل از انقلاب، شیعه و تشیع از بی هویتی رنج می­بردند. آنها بودند، اما ناشناخته و گُم بودند. آنها زیر زمین و مخفی بودند و گاهی بسیار پنهان بودند و خود را پشت برخی طرق صوفیه مخفی کرده و به مزار اولیاء می­رفتند.

پس از انقلاب اسلامی ایران که همانند شجره طیبه ای بود که "اصلها ثابت و فرعها فی السماء"، برادران شیعه از خفا به درآمده، ما احساس می­کردیم دوباره متولد شده ایم. در ابتدا کسی به مذهب این انقلاب کاری نداشت، اما دشمنی هایی که با انقلاب اسلامی و تلاش هایی که برای مخدوش کردن وجهه آن صورت گرفت، عملا منجر به مدح انقلاب شد، زیرا باعث شد مردم درباره شیعه و تشیع صحبت کنند و درباره مذهب امام راحل و مذهب شهید مطهری و سید محمدباقر صدر بپرسند. جالب است بدانید کتاب های شهید صدر مانند فلسفتنا، اقتصادنا، بانکداری بدون ربا و تفسیر موضوعی قرآن از دهه هفتاد میلادی حتی قبل از پیروزی انقلاب نزد ما موجود بود و برادران تونسی قبل و بعد از انقلاب از این کتب تاثیر زیادی پذیرفتند و هم اکنون نیز این تاثیرپذیری ادامه دارد. در دهه هفتاد در سخنرانی راشد الغنوشی در یکی از مساجد شرکت می­کردم و به یاد دارم که از کتاب اقتصادنا و فلسفتنا مطلب نقل می­کرد. در آن زمان برادران اسلامگرا با کمونیست ها بحث می­کردند و بسیار از کتب شهید صدر استفاده می­کردند.

البته برخی برادران اهل سنت در مورد شهید صدر اینگونه می گفتند که هرگاه درباره تفکر سخن می­گوید سخنان او بدیع و نو است و هرگاه از عقیده سخن میگوید بدعت می­کند و نمی دانستند که اگر عقاید و مذهب و مدرسه اهل بیت(ع) نبود این تفکر شهید صدر هم نبود و البته مردم، شروع به تحقیق و تفکر کردند و الحمدلله اکنون حرکت تشیع رشد یافته و هرکسی از طریقی با این مذهب آشنا می­شود، یکی از طریق ماهواره،‌دیگری از راه اینترنت و بعضی به واسطه کتابی که دوستش به او هدیه داده و ...

* برخی تلاش می کنند مکتب اهل بیت (ع) را به عنوان یک مکتب نگران کننده و رشد آن را به عنوان یک بحران معرفی کنند، در این خصوص چه تحلیلی دارید؟

 بله، نگرانی های قدیمی و جدید در مورد گسترش تشیع وجود دارد که این نگرانی ها توسط آمریکا و سیاستمداران و وهابیون و سلفیون جدید تغذیه می­شود. البته درباره تونس باید بگویم هنوز تشیع یک پدیده عمومی نشده، بلکه یک سری حالات فردی است که در هر زمان و مکان وجود دارد که شخصی از مذهبی به مذهب دیگر منتقل شود.

* آیا مساجد و حسینیه ها یا نهادهای شیعی در تونس وجود دارد؟

پس از انقلاب اخیر تونس، جمعیت های فرهنگی متعددی در تونس  آغاز به کار کرده که بیش از ده جمعیت هستند. قبل از انقلاب فقط دارالزهراء بود که ما در آن فعالیت داشتیم و به شکل علنی فعالیت می­کرد که در ظاهر یک انتشارات بود، اما در واقع یک باشگاه و انجمن برای تجمع دوستداران اهل بیت(ع) بود و مجله الکترونیکی رسمی الزهراء را نیز داشتیم که از طریق ایمیل برای حدود پنجاه هزار نفر و برخی اوقات برای صدهزارنفر می­فرستادیم و امیدوار بودیم که این تعداد بیشتر و بیشتر بشود.

* آیا می­دانید که چند نفر شیعه در تونس زندگی می­کنند؟ آیا آمار رسمی در این زمینه وجود دارد؟

آمار رسمی و دقیق در این زمینه وجود ندارد، اما طبق پیگیری های ما در جمعیت فرهنگی الزهرا که هدف آن جمع و تحقیق و احیاء تراث اهل بیت(ع) در تونس است، به تعداد استان های تونس که در تونس 24 استان داریم پایگاه آماری درست کردیم و به حسب تخمین خود درباره تعداد شیعیان در یک استان توزیع کردیم و از این راه به آمارهایی دست یافته ایم. نکته ای که وجود دارد این است بیشتر این افراد گرایش خود را علنی نکرده اند. من نیز قبلا تشیع خود را اعلام نکرده بودم و سال 2000 که به تونس رفتم متوجه شدم آنها می­دانند من شیعه شده ام یعنی اداره اطلاعات این را می­دانست و با خود گفتم دیگر تمام شد، کسی که داخل آب افتاده دیگر یک سطل آب ضرری برای او ندارد!

 *  از این بابت، خطری متوجه شما نبود؟

 نه این مساله در مورد نظام مطرح نبود. اما متاسفانه بعد از انقلاب با خطر سلفی ها مواجه هستیم. الان سلفی ها و وهابی ها یک فتنه اسلامی هستند. آنها لباس اهل سنت بر تن دارند، اما در واقع اهل سنت نیستند. ما در گفتگوهای فراوانی که با آنها و طلاب آنها داشته ایم، خود را اهل سنت معرفی می­کنند، اما در واقع اهل سنت نیستند. ما به آنها گفتیم که ما با برادران اهل سنت هیچ مشکلی نداریم، البته برخی اختلافات جزئی با اهل سنت داریم. اهل سنت ضرورت امامت را قبول دارند، اما امامت را از اصول دین نمی­دانند و امامت نزد آنها با شورا تعیین می­شود و نزد ما با نص. در مورد فروع هم اختلاف شیعه و سنی در حد همان اختلاف میان مالک و ابوحنیفه و شافعی است. اما مشکل سلفی ها مشکل سیاسی است و واقعیت این است که صهیونیست ها و امپریالیسم آنها را تغذیه می­کنند. مشکل ما با سلفی ها این است.

* آیا این مشکل، به صحنه برخورد در عرصه های عمومی تونس هم تبدیل شده است؟

اخیرا نمایشگاه کتابی در تونس برگزار شده بود و ما هم در آن شرکت کردیم و قرار بود بنیاد شهید مطهری و مجمع جهانی اهل بیت(ع) هم در این نمایشگاه شرکت کنند، اما سلفی ها به نمایشگاه حمله کردند. روز جمعه چهارم ماه می(15 اردیبهشت) ناگهان به نمایشگاه حمله کردند و مشایخ آنها از مناطق مختلف تونس آمده بودند. آنها به غرفه دارالزهرا آمدند و یکی از آنها کتاب کافی را گرفت و گفت این کافر است، چگونه این کتاب در تونس موجود است؟ من گفتم مثل کتاب های ابن تیمیه و بن باز، این کتاب هم موجود است و غرفه های این نمایشگاه مانند شبکه های ماهواره هستند که کنترل آن به دست شماست و هر شبکه ای را که دوست نداشته باشی عوض می­کنی الان هم هر کتابی را که خوشت نمی آید مطالعه نکن. در نهایت به او گفتم، شما فکر می­کنید بر حق هستید و ما هم می­گوییم بر حق هستیم و روز قیامت حقیقت معلوم می­شود. یکی از مشایخ آنها خواست با من بحث کند که یکی از آنها او را زد و گفت با شیعه بحث نکن. در نهایت از یک کتاب خوشش آمد و آن کتاب را به او هدیه دادم، کتابی درباره توسل و زیارت بود.

بعداز ظهر همان روز جوانان آنها به نمایشگاه حمله کردند و گفتند، اگر دارالزهرا تعطیل نشود نمایشگاه را آتش می­زنیم. مدیر نمایشگاه پیش ما آمد و گفت آنها ؛ شما کتاب هایی دارید که در آنها به همسران پیامبر(امهات المؤمنین) اهانت شده است. من گفتم ما هم مؤمن هستیم و همسران پیامبر مادران ما هم هستند، اگر چنین کتابی نزد ما وجود دارد به ما بدهید تا خودمان آن را پیش روی شما بسوزانیم. او گروهی از آنها را پیش ما آورد و یکی از آنها که گویی شیخ و رییس آنها بود کتاب آقای سیدکمال حیدری را گرفت و گفت: این شخص کافرِ گمراه و گمراه کننده است. من گفتم چرا؟ چون با شما بحث کرده و نتوانسته اید پاسخ دهید؟ سپس نهج البلاغه را گرفت و گفت: مطالب گمراه کننده دارد من گفتم این کتاب علی بن ابی طالب است. و تمام... آنها چیزی نمی­فهمند.

بالاخره برخی جوانان آمدند و صاحب نمایشگاه را تهدید کردند و گفتند؛ با یک تلفن چهار هزار نفر را به اینجا می­ریزیم. ما گفتیم ما هم ده میلیون نفر را می آوریم چون مردم تونس همه علیه شما هستند. 

* اتفاقا چند روز پیش خبری ­خواندم که یکی از روحانیون اهل سنت تونس از تفکر سلفی انتقاد کرده بود و گفته بود که: سلفی ها در تونس از مرحله تکفیر به مرحله تفجیر و کارهای تروریستی رسیده اند. گویا یک مقابله عمومی با این تفکر است.

بله، آنها درصد خاصی از مردم تونس را تشکیل نمی دهند.

* موضع حرکت النهضة در این میانه چگونه است؟

آنها در مورد سلفی ها موضع مشخصی ندارند و از سلفیه به عنوان اسب تراوا استفاده می­شود تا به وسیله آنان به هر کسی حمله کنند. در تونس جوی علیه حرکت النهضة وجود دارد و آنها به ظاهر نمی­توانند دست به کار بدی بزنند لذا حملات خود را به دست سلفیه انجام می­دهند. حرکت نهضت تونس اکنون شیوه ای فرصت طلبانه در پیش گرفته و به همین خاطر انتظار می­رود در انتخابات آینده به سبب همین سلفی ها زمینگیر شود زیرا به این ترتیب عوام مردم دیگر تفاوتی میان سلفیه و جنبش نمی­بینند.

* شما کتابی به نام "مدخل إلی تاریخ التشیع في تونس" دارید. می خواهیم بخش هایی از این کتاب را برای ما ورق بزنید. ریشه تشیع در تونس به چه زمانی بر می گردد؟

تاریخچه تشیع در تونس به سال 27 هجری برمی­گردد که اولین فاتحان به تونس وارد شدند و اولین باری بود که محبت اهل بیت با عبدالله های هفت گانه(عبدالله بن جعفر الطیار و عبدالله بن عباس و ...) وارد تونس شد. سپس موجی از فتوحات آغاز شد و پس از آن مردم با اسلام اموی و عباسی مواجه شدند و اسلام حقیقی برای مردم نمایان نشد مگر پس از آنکه مردم با اخبار و روایات و فضایل اهل بیت(ع) آشنا شدند و پس از آن بود که دریافتند که اسلام دیگری نیز وجود دارد که اسلام واقعی است و آنچه حکام عباسی و اموی می­گویند باطل و موجب به اسارت کشیدن انسان ها است و اینها در اسلام نیست و اسلام واقعی چیز دیگری است.

کتابی وجود دارد به نام "الافتتاح" از قاضی نعمان که آن را در ابتدای قرن 4 هجری نوشته است. او در این کتاب می­گوید در سال 145 هجری امام صادق علیه السلام گروهی از مبلغان را به منطقه آفریقا یعنی تونس کنونی فرستاد و به آنها دستور داد مردم را به فضایل اهل بیت دعوت کنند و اسلام ناب محمدی را به مردم بیاموزند. این مبلغان که صاحب کتاب، نام دو نفر از آنها را در کتاب ذکر کرده در تونس منتشر شدند و مشغول نشر فضایل اهل بیت(ع) در تونس شدند. پس از آن اسماعیلیان آمدند یعنی ابوعبدالله شیعی که زمینه ساز دولت عبیدی فاطمی شد. نکته عجیب این است که یک مبلغ از یمن بدون ارتش و سرباز در اواخر قرن سوم هجری برای نشر فضایل اهل بیت وارد تونس شد و در طول چهار سال توانست تشیع را در تمام شمال آفریقا منتشر کند یعنی از مغرب تا لیبی و الجزایر تا تونس که قبایلی قوی و بزرگ در این کشورها وجود داشته اند. و بدین ترتیب شیعه علیه اغالبه جنبشی را آغاز کردند. اغالبه نماینده قدرت عباسی در آفریقا بودند و پایتخت آنها قیروان بود. و با هم مشغول به جنگ شدند تا اینکه عبیدالله مهدی وارد تونس شد و دولت فاطمی(عبیدی) را در سال 295 هجری تاسیس کرد.

در این کتاب استنتاج کره ام که تشیع امامی اثناعشری سابقه بیشتری از تشیع اسماعیلی دارد به دلیل وجود اشعاری که نشان دهنده این امر است و این اشعار را در کتاب ذکر کرده ام.

* بسیاری معتقدند ریشه تشیع در سرزمین هایی مانند مصر و تونس باعث شده است که مردم این کشورها علیرغم آنکه ظاهرا از اهل تسنن هستند اما قلبا شیعه هستند. همین طور است؟

بنده معتقدم که سه نوع شیعه یعنی شیعه مذهبی، شیعه عاطفی و شیعه سیاسی در تونس و خیلی جاهای دیگر داریم. تشیع عاطفی و محبت مردم به اهل بیت علیهم السلام در تمام کشورهای شمال آفریقا بوده و یکی از نویسندگان تونسی یک قرن پیش در کتاب خود به نام "اتحاف اهل الزمان" می­نویسد: دین اهالی آفریقا، محبت محمد و علی و محبت اهل بیت(ع) است تا جایی که یک زن هنگام زایمان می­گوید یا محمد یا علی.

یک تشیع دیگر نیز وجود دارد به نام تشیع مذهبی که در دوره ای از زمان شکل غالب تشیع مذهبی همان تشیع اسماعیلی باطنی بود. تشیع اسماعیلی باطنی محکوم به فنا بود و از بین رفت، زیرا مردم این مذهب را نمی­پذیرند و نمی­توانند تفسیرات باطنی قرآن و تاویل آیات را قبول کنند.      

 تشیع امامی هم بود که مروج نداشت و به همین خاطر بروز پیدا نکرد. برخی مورخین نوشته اند دولت کوچکی در جنوب تونس به نام دجیلیه وجود داشته که فاطمیون آنها را از بین بردند، با اینکه آنها هم شیعه بوده اند. تشیع سیاسی جدیدی هم وجود دارد که حتی برخی اعضای مذاهب دیگر در تونس نیز مانند مذهب مالکی، جمهوری اسلامی ایران و مقاومت را دوست دارند و محبت آنها زیاد است و ما آن را تشیع سیاسی می­دانیم.

* این اقسام سه گانه ای که اشاره کردید، چند درصد از مردم تونس را شامل می شود؟

الان تشیع عاطفی تقریبا 99% مردم را شامل می­شود، یعنی تقریبا تمام مردم به جز سلفی ها که چیزی نیستند به اهل بیت علیهم السلام محبت و ارادت دارند. و تشیع سیاسی نیز تقریبا شامل اکثر مردم تونس می­شود ولی تشیع مذهبی کم است زیرا آنها در طول تاریخ همواره مخفی و دور از انظار بوده اند و همین باعث شده که اکنون هم از ظهور و بروز بترسند. در گذشته با نظام و حاکمیت مشکل داشتند و اکنون با سلفی ها.

* اشاره به تشیع سیاسی کردید، چندی پیش حمادی الجبالی نخست وزیر تونس اعلام کرد، درست است که روزی سیدحسن نصرالله از محبوبیت بالایی در تونس و کشورهای عربی برخوردار بود، اما با مواضع اخیرش در قبال سوریه، این محبوبیت را از دست داده است. آیا این مطلب را قبول دارید؟

این مطلب درست نیست. اولا یکی از اشتباهات کشنده جنبش نهضت و گروه حاکم تونس، اخراج سفیر سوریه بوده است. تونس در طول تاریخ خود و در سیاست خارجی خود میانه رو بود و با شرق و غرب دوست بوده اینگونه نبوده که یک سفیر را اخراج کند، چون اخراج سفیر مانند اعلام جنگ است و اشتباهی بزرگ است. البته جبالی اشتباهات جنبش و مرزوقی(رئیس جمهور تونس) را توجیه می­کند، ولی در واقع این از جمله مشکلاتی است که می­تواند مرزوقی و جنبش را در انتخابات آینده ساقط کند. دبیر کل سابق کنگره جمهوری نیز گفته که از جمله اختلافات او با مرزوقی مساله سوریه است. یعنی مساله سوریه شکاف هایی را میان احزاب سیاسی بزرگ  ایجاد کرده است. بله اختلافات حتی درون جنبش وجود دارد.

اما در مورد سید حسن نصرالله باید بگویم که او در تونس باعث شد امید به مردم اعم از شیعه و سنی بازگردد آن هم پس از سالهای خشکسالی و شکست. او این امت را پس از مرگ زنده کرد و این محبوبیت همچنان ادامه دارد.

* گفت و گو: حسن صدرایی عارف